مقدمه
لبنان به‌تازگی پنجاه سال از آغاز جنگ داخلی در سال ۱۹۷۵ را پشت سر گذاشته است؛ نبردی که ۱۵ سال طول کشید، ۱۵۰ هزار کشته بر جا گذاشت و نزدیک به یک میلیون نفر را ناچار به ترک وطن کرد. این جنگ در پی تنش‌های فرقه‌ای و طبقاتی، دخالت‌های خارجی و اشغال نظامی شکل گرفت و چهره کشور را برای همیشه دگرگون کرد. طی این دوره، سوریه تا سال ۲۰۰۵ و اسرائیل تا سال ۲۰۰۰ قسمت‌هایی از لبنان را در کنترل خود داشتند. در دهه‌های بعد، کشور با بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی فراوان مواجه شد و ناآرامی‌های اخیر در سال ۲۰۲۵، بار دیگر نگرانی‌ها را درباره آینده پایداری لبنان افزایش داد.
سرآغاز عکاسی رندا میرزا
رندا میرزا، عکاس لبنانی متولد سال ۱۹۷۸، در همان سال‌های اولیه جنگ داخلی بزرگ شد و خاطرات کودکی‌اش با پناهگاه‌ها و بمباران‌ها گره خورده است. او عکاسی را با گرفتن پرتره و تصاویر تفریحی از دوستانش آغاز کرد و در فعالیت‌های عکاسی شامل پروژه‌های سفر، رویدادها و همایش‌های مختلف، همکاری با سازمان‌های بشردوستانه و گروه‌های حامی محیط زیست تجربه کسب کرد. در کنار این کارها، میرزا همواره به ساخت و بسط رویکرد هنری خود در عکاسی مشغول بود.
نمایشگاه «بیروتوپیا» در فوتوموزه دن هاگ
جدیدترین رویداد هنری میرزا در فوتوموزه دن هاگ برآیند دو دهه کاوش عکاسانه او است. این نمایشگاه هشت مجموعه از آثارش را در بر می‌گیرد و ترکیبی از وقایع و تحولات لبنان از پایان جنگ داخلی تا فروپاشی‌های اخیر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را به تصویر می‌کشد. این مجموعه به جنگ سال ۲۰۰۶ میان اسرائیل و حزب‌الله، انفجار بندر بیروت در سال ۲۰۲۰، دوران همه‌گیری ویروس کرونا و سقوط مالی اخیر که میلیاردها دلار زیان به مردم تحمیل کرد و حدود ۸۰ درصد آنان را در فقر فروبرد، می‌پردازد. به گفته میرزا، این نمایشگاه شبیه یک پازل است که قطعاتش سرانجام کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند و تاریخ و خاطرات جمعی لبنان را در حدود ۲۵ سال گذشته به تصویر می‌کشند.
خاطرات کودکی در میانه بمباران
یکی از واضح‌ترین خاطره‌های میرزا صحنه‌ای است که مادرش برای فرار از حملات هوایی تصمیم گرفت اعضای خانواده را جداگانه به پناهگاه برساند تا خطر کشته شدن همگی‌شان در یک لحظه کمتر شود. در نتیجه این تجربه تلخ، او و بسیاری دیگر آموختند که تصمیم‌گیری‌های حیاتی، عشق و مرگ می‌توانند به شدت در هم تنیده شوند. به باور میرزا، این خاطرات تعیین‌کننده دیدگاه او نسبت به جهان و موضوعات عکاسی‌اش شده‌اند.
مرز میان واقعیت و خیال
آثار میرزا ترکیبی از واقعیت و تخیل هستند و به جای تمرکز بر رویکردی مستند، به ریشه‌های خاطره جمعی و فردی می‌پردازند. به گفته او، عکس‌ها تنها «ساختی از واقعیت» هستند و آنچه در قاب دیده نمی‌شود یا آنچه عمداً پنهان می‌شود، بخش مهمی از حقیقت را نشان می‌دهد. در نتیجه، این روش به او امکان می‌دهد روایات مسلط را به چالش بکشد و نگاه بیننده را نسبت به تصویر و سازوکارهای شکل‌گیری آن تغییر دهد.
هنرمند، ثبت تاریخ ملی
در کشوری مانند لبنان که توافق همگانی بر سر روایت‌های تاریخی وجود ندارد و آموزش رسمی نیز تا استقلال سال ۱۹۴۳ را بیشتر پوشش نمی‌دهد، نقش هنرمندان در روشن شدن زوایای تاریخ بسیار مهم می‌شود. میرزا باور دارد که تاریخ را برندگان می‌نویسند و گاه، سال‌ها طول می‌کشد تا بتوان به روایت دقیق‌تری رسید. از این‌رو، عکاسی و هر هنر دیگری ابزاری برای پرسشگری و بازخوانی گذشته می‌شود.
«اتاق‌های متروک» و پدیده فراموشی جمعی
در مجموعه «اتاق‌های متروک»، میرزا سازه‌ها و اتاق‌هایی را عکاسی کرده که در دوران جنگ توسط خانوارهای آواره و نیروهای نظامی مختلف اشغال شده بودند. بسیاری از این خانه‌ها و ویلاها پس از پایان جنگ در سال ۱۹۹۰ همچنان ویران یا متروکه باقی مانده‌اند. این پروژه برای او سفری بود به درون خاطرات و فضاهایی که سرنوشتشان با شخصی‌ترین بخش‌های زندگی او و بسیاری دیگر از لبنانی‌ها گره خورده است.
دوگانگی میان بیروت و مارسی
میرزا زندگی خود را بین بیروت و مارسی می‌گذراند و این دوگانگی را نه نوعی تضاد بلکه شیوه‌ای برای گسترش دیدگاه هنری و شخصی خود می‌داند. او معتقد است هر زبانی که می‌آموزیم یا هر مکانی که در آن سکنا می‌گزینیم، هویتی تازه در ما شکل می‌دهد و این امر به نوبه خود، ما را به سوی نگاهی چندوجهی هدایت می‌کند.
آینده و امید به تغییر
نمایشگاه «بیروتوپیا» در عین روایت آشکارتری از واقعیت دردناک لبنان، به ایده اتوپیا نیز اشاره می‌کند و اینکه این ایده چگونه می‌تواند دستاویزی برای منافع گروه‌های سلطه‌گر باشد که حافظه تاریخی مردمان را نادیده می‌گیرند. با این حال، میرزا معتقد است که امید به تغییر مثبت همچنان ضروری است، چون اتوپیا به خودی خود می‌تواند مجالی برای رؤیاپردازی جمعی ایجاد کند.
عکاسی به مثابه عمل یادآوری
در آثار میرزا، عکاسی نوعی واکنش ترمیمی در برابر فراموشی و از دست رفتگی است. او می‌گوید بخشی از هویت و خاطرات او در این جنگ از میان رفته است و به واسطه عکاسی، می‌کوشد آن را بازآفرینی و بازپس‌گیری کند. به بیان خودش، نه تنها زمان و مکان که حتی حس امنیت و ثبات آینده از او دریغ شده و حالا دوربین حکم ابزاری برای جبران این کمبودها را دارد.
پروژه بعدی
یکی از محورهای جدید کار میرزا، تمرکز بر تخریب سیستماتیک خانه‌ها در جنوب لبنان بین اوت و دسامبر ۲۰۲۴ بر اثر بمباران‌های اسرائیل است. او با دوربین قطع بزرگ به این مناطق سفر کرده و فرایند عکاسی زمان‌بری را به نوعی یادآوری سنت‌های کهن عربی در مواجهه با «اطلال» – بقایای خانه‌ها و نشانه‌های جدایی و دلتنگی – تعبیر می‌کند. این شیوه برای او همچون یک آیین مقاومت در برابر خشونت جنگ است.
نگاهی به نمایشگاه‌های دیگر و شهری‌شدن جهان
طبق پیش‌بینی‌ها تا سال ۲۰۵۰ هفتاد درصد جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی خواهند کرد و بسیاری از نمایشگاه‌های هنری جدید، از جمله مروری بر آثار مایکل ولف در فوتوموزه دن هاگ، تلاش می‌کنند به این چالش بپردازند یا آن را بازتاب دهند. در همین حال، شماره ۹۰ مجله‌ای با عنوان «زندگی برای امروز» به مسئله پلاستیک‌های بازیافتی، حقیقت جایگزین در رسانه‌ها و همچنین آینده زندگی شهری می‌پردازد.
درباره مجله
نشریه‌ای جهانی در عرصه هنر و فرهنگ محسوب می‌شود که با ارائه مطالب عمیق در حوزه هنرهای تجسمی، عکاسی، طراحی، معماری، موسیقی و سینما می‌کوشد مدرن‌ترین رویکردهای خلاقانه را شناسایی و معرفی کند. انتشار نسخه‌های جدید نیز از راه‌های مختلف برای مخاطبان در دسترس است.
